OSMANLI BELGELERİNDE ÇAYELİ

OSMANLI BELGELERİNDE ÇAYELİ

Köy ve Mahallelerimizin  Eski ve Yeni Yeradları

Doğu Karadeniz yöresi hakkında yapılan çalışmalara bakıldığında görmekteyiz ki, bu çalışmaların büyük bir çoğunluğunu yabancı seyyahların seyahatnameleri, yabancı bilim adamlarının Osmanlı öncesi döneme dair yazdıkları kitaplar veyahutta dini ve etnik görüşleri çerçevesinde genellikle papazların ve yanlı yazarların eserleri oluşturmaktadır.

Bu kaynaklardan hareketle nisbeten objektif bilgilere dayanılarak hazırlanan ve daha çok Trabzonla ilgili pek çok çalışma vardır. Ancak Rize ve bilhassa Çayeli hakkında bu kaynaklarda çok az bilgi yeralmaktadır.

Ayrıca Osmanlı dönemine ait bilgi ise hemen hemen hiç yoktur. Ansiklopedik küçük bir ayrıntı bilginin konu ile ilgili eserlerde devamlı tekrarını görmekteyiz. Sadece Kurtuluş Savaşı ile ilgili bazı askerî ve tarihî kaynaklar varsa da bu bilgiler henüz kullanılmamış olduğundan bu konuda da aynı yavanlık karşımıza çıkmaktadır. Halbuki bazı kaynaklara göre M.Ö. 750 yılına kadar geriye gidilinceye kadar kesin bilgiler, M.Ö. 2500 yıllarına gidinceye kadar da tahmini bilgiler doğrultusunda geçmişi pek eskiye dayanan bir bölge hakkında kaynak sıkıntısından bahsetmek pek inandırıcı gelmiyor doğrusu.

Tarihçilerimizin çoğunluğu, yöreyle ilgilenenlerin ise neredeyse tamamının yeterli derecede Latince ve yabancı dilde yazılmış kayraklardan istifade edebilecek kadar yabancı dil bilgisi bulunmamaktadır. Bu belki anlaşılabilir. Türkiye şartlarında normal olabilir. Osmanlı İmparatorluğu döneminde pek çok yabancı bilim eseri Osmanlıca'ya çevrilmiştir. Bu kaynaklara ulaşmak pekâlâ mümkündür. Hele Osmanlı Arşivi gibi bünyesinde 150 milyon belgeyi barındıran, bugün o coğrafyadan 43 bağımsız devletin çıktığı Osmanlı ülkesinin direkt, civar ülkelerin ise endirekt olarak tarihlerinin bulunduğu bir Araştırma merkezinde bu tür bir araştırmanın yapılmaması ise anlaşılır gibi değildir. Bir imparatorluğun kendi belgelerinden o yörenin tarihini çıkarmak mümkündür. Ancak Osmanlıca kaynaklara ulaşılmamıştır. Bunun için şimdiye kadar Çayeli'nin tarihi gerçek anlamda ortaya konulamamıştır.

Uzun yıllardan beri Osmanlı Arşivi'nde yaptığımız araştırmaların bir sonucu olarak "Osmanlı Belgelerinde Çayeli" adlı bir çalışmayı bitirmiş bulunmaktayız. Bu çalışmada Çayeli'nin geniş bir tarihçesi Osmanlı Arşivi dışındaki kaynaklardan hareketle verilmektedir. Ayrıca Osmanlı belgelerinden seçme yapılarak Çayeli'nin Osmanlı dönemindeki durumu belgesel olarak ortaya konmaktadır. Belgelerin açıklamaları, sonuçları ve orjinallerinin resimlerinin de bulunduğu bu çalışma hamiyetli hemşehrilerimizin katkılarıyla siz değerli Çayelili hemşehrilerimizin beğenilerine kitap olarak sunulmayı beklemektedir.

Kitaptaki belgeler, kısaca şu konu başlıklarını taşımaktadırlar:

Çayeli'nde pazar yeri kurulması, Çayeli'nde Belediye Teşkilatı kurulması, Belediye'nin sorunlarının İçişleri Bakanlığı tarafından karşılanması, Latom köyündeki madenin 99 yıllığına Vasilaki Yuvanidi adlı birisinin varislerine ihale edildiği ve işletmeye açıldığı, üretilen madenlerin ihracatının esasları, gelirinden vergi alınması -ki buradan Darülaceze'ye bile vergi alınıyordu-, madenin bulunduğu yerin haritası, Rize'ye bağlı bütün kaza, köy, mahalle ve nahiyelerin eski ve yeni adlarının listesi, Mapavri limanından hareket eden Rum ve Ermeni çete mensuplarının yakalanması ve sahillerin güvenliği için sahil güvenlik botu temin edilmesi, nüfusun kalabalık olmasından dolayı asayişi sağlamak için güvenlik kuvvetlerinin çoğaltılması, örnek olması için Perkam köyünden bir hemşehrimizin nüfus cüzdan sureti, evinin basıldığı ve kızkardeşinin kaçırıldığından bahseden Babikli birisinin şikâyetinin sonuçlandırılması çabaları, Rusya'dan gelen malların herhangi bir bulaşıcı hastalık tehlikesine karşı tedbir olsun diye Çayeli başta olmak üzere sahil şeridindeki bazı yerlere sokulmaması, Enver Paşa'nın emriyle bütün Türkiye genelinde uygulanan ve bir uygulaması da Trabzon vilayetinde yapılan eski Rumca, Ermenice ve Bulgarca yer adlarının değiştirilmesine dair belgenin Rize ve bağlı kaza, mahalle, nahiye ve köylerine ait yer adları listesi,Rize'ye bağlı yerlerin imarına, bölgenin kalkınmasına, genel özelliklerine, insanının yapısına vesair bilgilere dair hazırlanan bir rapor.

Kitabın ilk bölümü, yukarıda da belirtildiği gibi Osmanlı Arşivi dışındaki diğer kaynaklar ile Osmanlı devlet yıllıklarından yararlanılarak Çayeli'nin nüfusu, ihracat ve ithalatı, iklimi, sanayisi, coğrafyası, tarihi vesair özelliklerine dair geniş bir tarihçeden oluşmaktadır.

Bu yazımızda sadece Çayeli'ndeki yer adlarının değiştirilmesine dair iki belge verilecektir.

Rize ile Rize'ye bağlı kaza ve nahiyelerin köy ve mahallelerinin eski isimleriyle bunların Rize Livası İdare Meclisi tarafından değiştirilen yeni adlarının bulunduğu defterin, Mapavri nahiyesine bağlı köylerin eski ve yeni adlarının bulunduğu liste. Bu belgeden anlaşıldığına göre bugün kullandığımız köy, mahalle ve nahiye adlarının pek çoğunun adları bu belge ile belirlenmiştir. (Belgenin Osmanli Arsivi'nde bulundugu referans numarasi:BOA., DH.ID., No: 97-2/25)Rize'deki bütün yer adlarının değiştirildiğinden bahseden bu belge ve içinde yer adlarının bulunduğu defter bilgi olsun diye merkeze, yani İçişleri Bakanlığı'na Trabzon Vali Vekili Kadı Ömer Fevzi imzasıyla gönderilmiştir. Daha sonra bu defterin bir suretinin Dahiliye Nezareti tarafından Harbiye Nezareti'ne (Milli Savunma Bakanlığı), Nüfus Genel Müdürlüğü ve Defter-i Hakanî Nezareti'ne (Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü) gönderildiğini öğreniyoruz. Belgenin tarihi 2 Kânûn-i Sâni 1329 (15 Aralık 1913)'dur.

BELGELER

 

    

   

  

DH. İD. 97-2/25 (Büyütmek için tıklayınız)

Mapavri nahiyesinin eski ve yeni yer adları ile isimlerin değiştiriliş ve verilme nedenlerinin yer aldığı Osmanlı Arşivi'ndeki belgenin latin harflerine aktarılmış şekli:
Yeni Adı	Eski Adı	İsmin veriliş gerekçesi
Armudlu	Armud Ahiyoz	Ahiyoz namı terkedilmiştir..
Eski Pazar	Holonte	Evvelce nâhiye mevki‘i ve pazar idi.
Ormancık	Çotenes	Ormancıklarıyla meşhûrdur.
Uzundere	Perastan	Uzun ve dar olan deresi meşhûrdur.
İncesırt	Aytoroz	Köyde bu nâmda bulunan bir mevki‘ meşhûrdur.
İnce Su	Makre Budam	Köyde bu nâmda bulunan küçük deresiyle meşhûrdur.
Başköy	Hemşin Başköy	İbka. Hemşin nâmı hazfedilmiştir.
Buzlupınar	Kominos	Bu nâmdaki pınarı ile ma‘rûfdur.
Liman Köyü	Akrotel
Beyazsu	Palodya	Bu nâmda bir suyu ile meşhûrdur.
Büyük Taşhâne	Zancel	Köy pek çok büyük taşhâneleriyle bilinmektedir.
Demir Hisar	Perkam
Ca‘fer Paşa	Canceva	Vakfiyeiyle meşhûrdur.
Çataldere	Hahunç	İki derenin mahalli telâkîsinde bulunduğundan Çataldere nâmıyla bilinmektedir.
Çataklı Hoca	Kavalyoz Maa- Galata	Padişahın huzûr hocalarından ve büyük alimlerden bir zâttır.
Çukurlu Hoca	Babik	Büyük alimlerdendir.
Çilingir	Çilingir	İbkâ (Eski ismi devam ettirildi)
Safali Köy	Meyloz
Harem Tepe	Çeçeva	Köyde bu nâmda bulunan tepe ile meşhûrdur.
Yenice Köy	Belahor
Şâ‘irler	Maryava	Ahâlîsinin hemen hepsi türkücülükle bilinirler.
Sabuncular	Kovaroz	Köyde bu nâmda büyük ve meşhûr bir arâziye izâfe edilmiştir.
Sarı Su	Mesavri	Köyde bu nâmdaki olan suyu ile anılmaktadır.
Sırt	Sırt	İbkâ (Aynı ismin devam ettirilmesi)
Âşıklar	Asrifos	Ahâlîsinin hemen hemen hepsi türkücülükle meşhûrdurlar.
Kapudan Paşa	Mesahor	Sultaân İkinci Mahmud Han hazretlerinin kızları Âdile Sultân'ın kocası Deniz Kuvvetleri Komutanı Mehmed Ali Paşa.
Karaağaç	Raşot	Etrâf ve köyce meşhûrdur.
Kesme Taş	Mamul	Etrâf ve köyce bu nâmdaki taş meşhûrdur.
Ketenli	Aya Bahnoz	Rize'den çıkan ketenin en a‘lâsı buradan çıktığından meşhûrdur.
Küçük Taşhâne	Komika	Müte‘addid taşhâneleriyle meşhûrdur.
Gürgenli	Gürgenli	İbka (aynı ismin devam ettirilmesi)
Ma‘den Köy	Latom	Köydeki külliyetli çıkan manganez ma‘deni meşhûrdur.
Mûsâ Dağı	Aprik	Köyün bulunduğu dağ bu isimle ma‘rûfdur.
Yanıkdağ	Fenaçi	Köyün bulunduğu tepe bu isimle ma‘rûfdur.
Yamaç Köy	Çıkaron	Mevki‘an köy yamaçda bulunduğu
Yaka	Yaka	İbka (Aynı ismin devam ettirilmesi)
Yeni Pazar	Murçiva	Mapavri Nâhiyesi'nin şimdiki bulunduğu çarşı
Yeşil Tepe	Tolones	Köyün bulunduğu tepe bu isimle ma‘rûfdur.

Harbiye Nazırı (Milli Savunma Bakanı) olan Enver Paşa, yayınladığı bir emirle Osmanlı ülkesinde Rumca, Ermenice ve Bulgarca olan vilayet, sancak, kasaba, köy, mahalle, nahiye, dağ, nehir gibi bütün isimlerin Türkçe'ye çevrilmesi için yurt genelinde bir çalışma yapılmasını ister. İslam olan ancak Türkçe olmayan isimler bunun dışında tutulacaktı. Bu emir 5 Ocak 1916'da yayınlanır. 3 Temmuz 1916'da Trabzon Valiliği yaptığı çalışmayı bitirir. Bu çalışma 23 sayfalık bir listeden ibarettir. Samsun'dan Artvin'e kadar bütün bölge Trabzon Vilayeti'ne bağlı olduğundan buralarının bütün yer adları da bu listede vardır. Aşağıda bu belgenin sadece Çayeli'ndeki yer adlarının bulunduğu bölümünün latinize edilmiş şeklini veriyoruz.( Belgenin Osmanlı Arşivi'nde bulunduğu referans numarası: BOA., DH. İUM., No: 48/18) BOA.DH.İUM. 48/18 (Büyütmek için tıklayınız)
Eski Adı	Yeni Adı
Mapavri Nahiyesi	Eskipazar Nahiyesi
Armut Ahiyoz Karyesi (Köyü)	Ekremiye Karyesi (Köyü)
Perestan Karyesi	Uzundere Karyesi
Hemşin Başköy Karyesi	Baş Karyesi
Murçuva Karyesi	Yeni Pazar Karyesi
Perkam Karyesi	Demirhisar Karyesi
Kavalyoz Maa-Ğalata Karyesi	Çataklı Hoca Karyesi
Meylone Karyesi	Sakallı Karyesi
Bilahor Karyesi	Yeniköy Karyesi
Mesavri Karyesi	Sarısu Karyesi
Mesahor Karyesi	Kaptanpaşa Karyesi
Abancenoz Karyesi	Kestaneli Karyesi
Latom Karyesi	Maden Karyesi
Çıkaron Karyesi	Yamaç Karyesi
Holvetepe Karyesi	Eskipazar Karyesi
Aytoroz Karyesi	İncesırt Karyesi
Kamnoz Karyesi	Buzlupınar Karyesi
Palodya Karyesi	Beyazsu Karyesi
Canceva Karyesi	Cafer Paşa Karyesi
Babik Karyesi	Çukurlu Hoca Karyesi
Tolones Karyesi	Yeşiltepe Karyesi
Maryova Karyesi	Şairler Karyesi
Sırt Karyesi	Sırt Karyesi
Raşot Karyesi	Karaağaç Karyesi
Komika Karyesi	Küçük Taşhane Karyesi
Arpik Karyesi	Musadağı Karyesi
Yaka Karyesi	Yaka Karyesi
Hopnes Karyesi	Ormancık Karyesi
Makrabudam Karyesi	İncesu Karyesi
Akrotil Karyesi	Limanönü Karyesi
Zancel Karyesi	Büyüktaşhane Karyesi
Hohonç Karyesi	Çataldere Karyesi
Çilingir Karyesi	Çilingir Karyesi
Çamçara Karyesi	Haremtepe Karyesi
Kovaroz Karyesi	Sabuncular Karyesi
Asrifos Karyesi	Aşıklar Karyesi
Mamol Karyesi	Kesmetaş Karyesi
Gürgenli Karyesi	Gürgenli Karyesi
Fenaçi Karyesi Muhammet Safi Başbakanlık Osmanlı Arşivi Uzmanı